U slavu Ingmara Bergmana i osvrt na film koji je obilježio generacije mnogih – kultni Sedmi pečat s filozofsko-religijskog aspekta.
Božidar Proročić
Ingmar Bergman (1918-2007), jedan od najznačajnih i najutjecajnih filmskih redatelja, scenarista i producenata koji su svojim stvaralaštvom ostavili trajni kulturološki pečat na planetu. Bergman je značajno utjecao na mnoge generacije filozofa, književnika, slikara, glumaca, pjesnika, akademske zajednice koji su u njemu prepoznali vizionara koji se u suočio s brojnim dilemima koje prate čovječanstvo.
,,Sedmi pečat” je jedan od najutjecajnih filmova svih vremena, koji predstavlja remek-djelo koje će nadživjeti mnoge generacije ali i filozofske, religiozne a iznad svega egzistencijalne dileme opstanka civilazcije. Bergman je sam napisao scenario na osnovu svoje drame ,,Slika na drvetu” iz 1954. godine. Ograničen budžetom, film je snimljen za svega 35 dana, uz obimno korišćenje spoljašnjih lokacija i minimum efekata u crno-bijeloj tehnici koja nosi posebnu draž ali i neprolazne vrijednosti sedme umjetnosti. ,,Sedmi pečat” je osvojio Specijalnu nagradu žirija na Kanskom festivalu, kao i niz drugih nagrada na festivalima širom Evrope. ,,Sedmi pečat” je Bergmana sada već daleke 1957. godine predstavio i vinuo u vanvremenske okvire prošavši put umjetnika (filozofa) kroz tri vremenske dimenzije i pitanja prošlosti, sadašnjosti i budućnosti ne samo kao majstora filma nego i kao intelektualca koji će u svim narednim decenijama od snimanja ovog kultnog filma biti simbol i sinonim brojnih generacija sa istim dilemama život ili smrt postoji li nešto van okvirno toga da li je smrt i kraj energije postojanja i može li se pobijediti. „A kad Jagnje otvori sedmi pečat, nastade na nebu tajac oko pola sata“ − uvodnim citatom iz Knjige Otkrivenja, kultni švedski režiser, Ingmar Bergman, uvodi nas u svoj svijet unutrašnjeg senzibiliteta između stroge hrišćanske (dogme) i vaspitanja u djetinjstvu i sumnje odraslog čovjeka na marginama novog ,,apokaliptičnog svijeta“ u kome on treba sa štitom i mačem da vodi još jednu bitku ali ovaj put ne samo značajnu za njega već i za čitavo čovječanstvo.
Sama radnja filma prati prati viteza Antonijusa Bloka (Maks fon Sidov) koji se sa svojim štitonošom vraća iz krstaškog rata u rodnu Švedsku. Nekada borac pun ideala, Antonijus Blok, nakon 10 godina ratovanja osjeća se poraženo preispituje sebe u njemu se rađaju brojne dileme, sumnje, razočarenja i demoni prošlosti pita se često u sebi: Ima li Boga i u čemu se ogleda njegova vjera i da li su sve njegove borbe pobjede i porazi bile samo uzaludne zablude. Umjesto nagrade, tišine, mira, spokoja i slave on u svojoj zemlji, nalazi još jedno područje vladavine smrti (kuga) − ali njeno oružje ovog puta nije mač nego bolest. U tim nepreglednim trenucima apokaliptičnih scena kao i po svakog čovjeka, Smrt (Bengt Ekerot) dolazi i po Antonijusa Bloka, ali on je izaziva na višednevnu partiju šaha ne bi li dobio na vremenu da nađe odgovore na vječna i vječita pitanja čovječanstva. U njemu se lome svi zakoni prirode, logike, filozofije i religije. Takođe, suočen je sa propašću misije širenja vjere na Istoku, želi da učini jedno značajno djelo prije nego što umre, a da li ima vremena dovoljno. Crno-bijela šahovska polja simboli života i smrti ističu pred njim kao pješčani sat. Putem kroz kugom razorenu zemlju, on nailazi na razne likove i pojave srednjovjekovnog života: flagelante, spaljivanje vještice, ljudsku okrutnost i ljubavne jade; vrlo je naglašena kritika sveštenstva koje se služi strahom da bi kontrolisalo narod. Antonius sve više razjeda sumnja u postojanje Boga i boji se ništavila i crnila koje možda sledi nakon smrti, pored toga on preispituje vlastitu vjeru, u postojanje Boga i smisao života, svjestan da će svoju najvažniju partiju ali i borbu okončati sa protivnikom koji je mnogo jači i okrutnji od njega.
Evidentan je jaki filozofski uticaj na Ingmar Bergmana i opčinjenost egzistencijalizmom koji je filozofski pravac koji se vezuje za danskog filozofa Serena Kjerkegora (1813-1856). Kjerkegor je za sebe govorio da je više religiozni mislilac nego filozof. Ipak njegove teme i način mišljenja ostavili su traga u filozofiji. Kjerkegor je smatrao da se pred pojedinca postavljaju pitanja koja nisu riješena u prethodnoj filozofiji i koja se u okviru filozofskih sistema, kakav je na primer Hegelov, ni ne mogu riješiti. Recimo da je tačno da se istorija svijeta može dešifrovati kao napredak duha ka vlastitoj suštini ili da su moći pojedinca u pogledu saznanja baš onakve kakve ih je odredio Kant – da li se u tim znanjima nalaze odgovori na pitanja šta određeni pojedinac da uradi sa svojim životom: na primjer, da li da izabere poziv viteza, ili sudbinu smrti i da li da se nada spasenju na onom svijetu ili ne. Ustvari čitavim tokom filma Bergman traži odgovore na ovakva pitanja (morate duboko proniknuti u smisao samog autora i filma) možda su odgovori najznačajniji za pojednica, pa ipak opšta znanja koja važe za svu prirodu ili sve ljude ne nude te odgovore (da li smo iznad tih vrijednosti ima li odgovora). Odgovori se kriju u samom ali i svakom pojedincu koji je nesvodiv na opšte karakteristike čovjeka ili vremena u kojem egzistira upravo taj efekat i Bergman postiže. Bergman je radnju filma sagledao i predstavio po principu kontrasta probljeskujućih pojedinaca. Nasuprot misli ,,zarobljenog viteza“ pred kojim se nižu pitanja i gotovo nikakvi odgovori stoji njegov cinični i pragmatični štitonoša, a nasuprot dvojici ratnika pojavljuje se porodica putujućih umjetnika: Jof, Mia i njihov sinčić Mikae. Jof, mali čovjek jednostavne vjere, takođe može da vidi onostrane prilike. Ali osim Smrti, on vidi i Djevicu Mariju, dok taj svijet za sumnjičavog Bloka ostaje nevidljiv. Kao i Bloku i Bergmanu je nemoguće da živi Jofovim i Minim životom stada, ali on nalazi ujtehu u njemu, poštuje njihove vrijednosti i čak im zavidi na njihovoj bezbrižnosti. Antonije Blok kroz prizmu Ingmara Bergmana traži putokaze ka osvješćivanju one neponovljive prirode pojedinca i njegovog života. Čovjek nije religiozan po tome što se pridržava spoljašnjih zahtjeva vjere. On postaje religiozan tek kada u samoj činjenici da vjeruje u stvari koje prkose prirodnom poretku, otkrije znak svoje slobode da bude ono što jeste, ili drukčije rečeno, znak da on jeste nešto što izmiče opštim znanjima, nešto individualno. U vjeri čovjek može pronaći snagu da se suprotstavi neopravdanim zahtjevima morala jednog vremena a to vrijeme pred Blokom ističe, jedine svijetle trenutke spokoja koji nisu ophrvani bolom vitez provodi sa porodicom umjetnika, uživajući u zajedničkom obroku. Pri završetku šahovske partije, Antonius nadmudruje Smrt i omogućuje spas mladom paru. Dok su vitez i ostatak družine uvučeni u ples smrti, njih dvoje nastavljaju svoje putovanje. Ova scena filma predstavlja takođe i svojevrsnu katarzu.
Bergman vješto koristi u filmu i Sartov filozofski pravac. Šta će biti njegova Blokova “suština” (esencija) i misija nije unaprijed dato i određeno za sve ljude i sva vremena, kako to često daje slobodna filozofska misao o čovjeku. Ta suština je djelo samog pojedinca i zavisi od njega. On je stvara kroz izbore (koji su mu nekad nametnuti i čine jedini izbor) u kojima mu ne može do kraja pomoći ni postojeći moral, ni nauka ili filozofija a ponajmanje religija. Da li je život samo enigma podijeljena između crno-bijelih šahovskih polja i ko je taj ko odlučuje šta je život a što smrt i kuda nas jedan od ta dva puta vodi između vječite svjetlosti ili vječite tame. Ingmar Bergman svoju inspiraciju srednjovjekovnim likovnim motivima Smrti koja igra šah sa svojom žrtvom i njenog plesa sa žrtvama (danse macabre), pronalazi u knjizi koja je nastala krajem srednjeg vijeka „Ars moriendi“- Vještina umiranja u kojoj se govori o iskušenjima kojima se služi đavo prilikom lova na duše onih koji su na samrti ali i onih koje Smrt odabere. Međutim, njegova (šahovska) Smrt je blistava metafora u borbi dva neravnopravna protivnika za šahovskom pločom jednog Blokovog (Maks fon Sidov) ,,želljnog života“ a ,,drugog žednog Smrti (Bengt Ekerot) “pred obojicom se nalaze iskušenja.
,,Sedmi pečat“, filmski kritičari smatraju najvećim dostignućem Ingmara Bergmana, jer očajnička molitva nam predstavlja osjetljivog, introspektivnog i dubokoumnog viteza zbunjenog užasima svijeta oko sebe. Filmovi Ingmara Bergmana često su veoma duboki, puni simbolizma, filozofije, duhovnosti, emocija i misli. Izražavajući svoj strah od života bez smisla, smrti bez razumijevanja i vjere bez valjanosti. Ingmar Bergman nas vodi duboko u ponore svoga uma. Sjajno zamišljena i zapanjujuće izvedena, Bergmanova vizija se prenosi na ekran kroz moćnu kinematografiju Gunara Fišera stvarajući slike koje će vjerovatno ostati sa vama do kraja života. Snažne predstave svih uključenih unose humanost a film je mikrokosmos sila koje djeluju u ovoj interpretaciji smrtne (šahovske) borbe koja oduzima dah.
Da Bergman nikada nije snimio ni jedan film, ovaj bi ga učinio legendarnim filmskim stvaraocem. U Bergmanovoj potrazi za odgovorima, on (kroz film) prati niz veoma jedinstvenih likova, od kojih svaki ima svoj pogled na život, smrt, vjeru, strah i ljubav. Njihova razmišljanja i odgovori o suštinskim stvarima su briljantan, i kontinuiran skup koji efikasno izaziva naše percepcije i svijeta oko nas. Skoro svaka izgovorena rečenica u filmu je na ovaj ili onaj način, zastrašujuća i nezaboravna sa svojim impresivnim simbolima, izvanrednim slikama i veoma raznovrsnim likovima ostavlja mnoga pitanja bez odgovora, mnoge snove neostvarene ali i mnoge nade i razočarenja koje vode u njegovu (čovjekovu) propast. Ipak, to je važan film značajan po svojoj privlačnosti i rijetko shvaćen. Vjernicima će to možda biti previše smjelo; ateisti će smatrati da to izaziva razmišljanje; filmskim magovima će se dopasti njegova atmosfera, a obožavaoci Bergmana smatraju ovaj film suštinom rediteljevog svijeta. Filmska pesimistička tišina suočava se sa srednjovjekovnom stvarnošću i njenim misterioznim plesom. Tema o Bogu, njegovom postojanju i načinima na koje nam je poznato njegovo prisustvo, bili su stalna opsesija Bergmana i činili su srž mnogih njegovih filmova (izuzev komedija). Sedmi pečat, je jedan od njegovih najranijih filmova, daleko je najdirektniji u svom ispitivanju, što vjerovatno i priliči mladom reditelju na početku karijere. Ipak, Bergman je bio i maestralan reditelj, neprestano podižući stepenicu onoga što se smatralo prihvatljivim i dostojnim. Kinematografija, montaža i muzička partitura ovdje zrače i čine njega vrijednim pomena. Međutim, iznad svega stoji sam pisac-reditelj koji prodire do najdubljeg dijela ljudske duše. Jer ,,Sedmi pečat“ je i filmsko putovanje, čiji su prvi i pretposlednji kadrovi, prevedeno na filmski jezik moralna previranja vjekova i danas aktuelna u svijetu sumnji i neizvjesnosti. U stvari, film bi mogao biti još uvek relevantan u budućnosti tako dalekoj od naše sadašnjosti kao što je srednji vijek sada, nama ako još uvek postoji čovječanstvo u to vrijeme, ovo nam govori koliko je „Sedmi pečat“ bezvremenski i univerzalan. Nema sumnje da je režiser Ingmar Bergman bio genije. Ali ostala njegova dela, iako mnoga izvanredna, bili su samo filmovi, dok je u „Sedmom pečatu” dostigao nivo najvećih umjetnika ljudske istorije. Slike su vrijedne Duerera, Boša, Brojegela. Scenario, i psihološka studija likova i poezija vrijedni su Šekspira i Getea. Dubina filozofskog i teološkog istraživanja vrijedna je Spinoze i Svedenborga.
Možda će vas i podstaći na neka razmišljanja, ako vas već ne more tmurne misli. Što se tiče Bergmana, on se izgleda pred kraj života pomirio sa svojim strahovima u jednom od svojih promišljanja zapisao je: „Plašio sam se ogromne praznine, ali moje lično mišljenje je da kada umremo, mi umremo, i prelazimo od stanja bivstvovanja do stanja potpunog ništavila; i ne verujem ni na trenutak da postoji bilo šta iznad ili izvan njega, i to me čini izuzetno spokojnim.“
